آثار سودمند بازي براي رشد کودکان

مقدمه:

يکي از نيازهاي کودک در رابطه با رشد جسماني و سلامت روان، «بازي» است. استقبال کودک از بازي، بيشتر به خاطر لذت و سرگرمي است و از طريق آن، اجتماعي را که نمادي از ظرفيت انسان براي تعامل با ديگران است، مي شناسد. بازي تجربه اي است که کودک را در خود غرق مي کند و براي او حتي بيشتر از کار براي بزرگ سال اهميت دارد.
علاقه ي کودک به بازي امري فطري است و يکي از نيازهاي جسمي و روحي او، بازي و حرکت است. کودک عاشق بازي است و شايد شديدترين محروميت براي او آن باشد که از بازي محرومش کنند. فعاليت و علاقه مندي کودک به بازي، نشانه ي سلامت اوست تا جايي که اگر کودک بازي نکند، بايد به جست و جوي علل آن پرداخت. کودک بسياري از رفتارها را در بازي مي آموزد. در هر بازي خوب، قبل از هر موضوعي، تلاش و کوشش مغزي است که اهميت دارد. بازي بايد مغز کودک را فعال کند و او را به تفکر وادارد.

بازي و آثار آن در پرورش کودکان

بازي جنبه هاي وسيعي را در بر مي گيرد و از اين رو تعاريف متفاوتي از آن ارائه شده است. بازي به فعاليت هايي اطلاق مي شود که براي منظور خاصي انجام نمي گيرند و به عبارت ديگر، فعاليتي غير جدي و راه ميان بري است براي دسترسي به مسائل دنيا. جزو طبيعت کودکان و در حکم نيازي غريزي است. تقريباً تمام ساعات بيداري کودکان خردسال صرف بازي مي باشد و بيش تر تجارب کودکان، از نظر خود آنان جزئي از بازي است. بازي کودکان تفريح نيست و در حقيقت بايد آن را جدي ترين کار ايشان دانست.
کودکان قادر نيستند، آن چه را که فکر مي کنند و مي بينند، شرح دهند. توجه به بازي آن ها کمک مي کند، زبان آن ها را بهتر بفهميم و از منوياتشان آگاه شويم. در واقع بازي جزئي از زندگي انسان از بدو تولد تا مرگ است. به کودک فرصت ابراز خود را مي دهد، بدون آن که کودک احساس ترس کند. اهميت بازي در رشد و پرورش کودکان به قدري زياد است که حضرت علي (ع) فرمود: «کسي که شيفته ي بازي شد، سعادتمند خواهد شد.» و امام صادق (ع) ، هفت سال اول زندگي را موسم بازي اطفال مي داند و به والدين و مربيان توصيه مي فرمايد: «فرزند خود را آزاد بگذاريد که تا سن هفت سالگي بازي کند.» (5) فروبل معتقد است: «بازي وسيله اي براي ارائه ي پيام آموزش و پرورش در دوره ي پيش دبستاني و دبستاني است.» از ديدگاه وي، بازي پاک ترين و صادقانه ترين فعاليت فرد در اين مرحله، و نيز نمودي از زندگي و طبيعت دروني انسان در کل است، و به هيچ وجه امري سطحي و بيهوده نيست.
کودک به هنگام بازي با وسايل و اشيا، و دنيايي از رنگ ها، شکل ها و حجم ها و... آشنا مي شود. اطلاعات فراواني درباره ي خصوصيات اشيا کسب مي کند و به تدريج محيط خود را مي شناسد. در اواخر دوره ي کودکي نيز، واقعيات را از تخيلات تميز مي دهد و به قابليت ها و توانايي هاي خود پي مي برد. از طريق بازي است که کودک فرصت بروز عواطف خود را به دست مي آورد و بسياري از فشارهاي دروني خود را که حاصل برآورده نشدن تمايلات و نيازمندي هاي اوست، ابراز مي کند. همين امر موجب مي شود، از شدت ناکامي هاي او کاسته شود.

فوايد جسمي بازي براي کودکان

الف) جنبه ي جسمي

بازي منشأ تکاميل و رشد جسمي و ذهني کودک است و در سايه ي آن، عضلات نيرومند و استخوان ها محکم مي شوند، در نگاه و لمس مهارت پديد مي آيد، تمرکز حواس شکل مي گيرد، و اعضاي بدن ورزيده و ماهر مي شوند. در بازي، همه ي اعضا در فعاليت هستند: دست، چشم، گوش و همه ي حواس. اين امر زمينه ي خوبي را براي رشد کودک فراهم مي کند.
شناسايي انواع متفاوت بازي هايي که نشانگر پيشرفت در سطوح متفاوت رشد هستند و بر کودک تأثير مي گذارد، امکان پذير است. نظريه هاي گوناگون کوشيده اند، اجزاي بازي را طبقه بندي کنند. دکتر شرايدن، بازي ها را اين گونه طبقه بندي کرده است:
- بازي فعال: اين بازي به خصوص براي رشد فيزيکي از اهميت زيادي برخوردار است، به طوري که استفاده از سر، بالاتنه و دست ها و پاها را در نشستن، خزيدن، ايستادن، دويدن، بالا رفتن، پريدن، پرتاب کردن، لگد زدن و گرفتن در بر مي گيرد. اين بازي ها ممکن است بازي هاي دشوار و کله معلق زدن را نيز در بگيرد و به معناي کسب قدرت، چابکي و هماهنگي است. کودکان، از همان زماني که کنترل سر، دست ها و پاهايشان را آغاز مي کنند، به اين گونه بازي ها مي پردازند.
- بازي اکتشافي و مهارتي: اهميت اين نوع بازي در رشد حسي، حرکت هاي درست و هماهنگي دست و چشم است.
- بازي تقليدي: وقتي کودکان به طور مکرر اجراي عملي را ببينند، آن را نمونه برداري مي کنند و اين جنبه ي مهمي از رشد اجتماعي، شناختي و نمادي است.
- بازي سازنده: اين بازي، ترکيبي از حرکت هاي درست، توانايي حسي، و درک شناختي و نمادي را مي طلبد.
- بازي نمادي: از طريق مشاهده و تقليد، کودک کشف موقعيت هايي را که خودش مي خواهد، آغاز مي کند.
بازي نقش مي تواند، بهترين کاربرد را با استفاده از کم ترين وسايل فراهم کند.
- بازي با قاعده: بازي با قاعده، درجه اي از درک درباره ي مشارکت، نوبت گرفتن، بازي منصفانه، مقررات بازي ها و ثبت درست نتايج بازي را در بر مي گيرد.
فقط با نگاه کردن به بازي بچه هاي کوچک تر، به راحتي مي توانيم ببينيم که بازي غالباً برانگيزنده و پاداش دهنده است، و اين که بچه ها از بازي کردن رضايت هيجاني زيادي به دست مي آورند. هرچند که تفاوت ها هميشه مشخص يا به راحتي قابل درک نيستند، اما اين امکان وجود دارد که کارکردهاي مجزايي را که بازي براي کودک دارد، شناسايي کنيم. مري شرايدن، اين کارکردها را «کارآموزي» ، «جست و جو»، «کاردرماني» و «تفريح» مي نامد.
کارآموزي: هم چنان که بچه ها بزرگ تر مي شوند، به تدريج قابليت انجام وظايف روزانه شان افزايش مي يابد؛ از طريق لباس پوشيدن يا جواب دادن به تلفن. بازي مي تواند اکتساب و تمرين چنين مهارت هايي را فراهم کند.
جست و جو: کودکان محيط پيرامون خود را از طريق مشاهده، کشف، حدس و اکتشاف در مي يابند. براي مثال، کودک در مورد خواص آب چيزهايي ياد مي گيرد؛ از جمله اين که بعضي از اجسام شناورند و بعضي ديگر فرو مي روند. بازي کردن فرصت هاي فراواني را براي اين نوع يادگيري هاي غير رسمي مهيا مي سازد.
کاردرماني: بازي مي تواند اثر آرام کنندگي يا سرگرم کنندگي داشته باشد و راهي براي فرار از کسالت و بي حوصلگي؛ به اين معنا که توجه را منحرف کند يا باعث شود که کودک بپذيرد، بعضي از چيزها از لحاظ جسمي يا عاطفي نامطبوع هستند؛ مثل درد.
تفريح: کارکرد تفريح در بازي، شايد نکته اي باشد که بلافاصله به ذهن بيايد. بچه ها خودشان را در خلال بازي سرگرم مي کنند. آن ها به راحتي از خودشان و داشتن شادي و سرگرمي لذت مي برند.

ب) جنبه هاي ذهني و رواني

بازي، حس کنجکاوي کودک را بر مي انگيزد و قدرت او را به کار مي اندازد. کودک در بازي با برخي از رفتارها آشنا مي شود، در خود قدرت مقاومت ايجاد مي کند، و روح تازه اي در او دميده مي شود. بازي، تمريني براي استقلال اراده و احياي فکر اوست.

ج) جنبه ي عاطفي

هنگامي که کودک فرصت مناسبي به دست مي آورد، مهر يا خشونت خود را نشان مي دهد که به اين وسيله مي توان احساسات کودک را متعادل گرداند. کودک در حين بازي است که مهرورزي، همکاري، حق جويي، تعاون و ... را مي آموزد.

آثار تربيتي بازي در کودکان

بازي و آموزش شيوه ي زندگي فردي: بازي وسيله اي براي برآوردن نيازها و عواطف، و تحت کنترل درآوردن آن ها است. به کودک نظم و تربيت ياد مي دهد و به او آموزش مي دهد که براي وصل به يک هدف، چگونه نقشه بکشد.
بازي و شيوه ي رفتار اجتماعي: بازي باعث مي شود که کودک بتواند، با ديگران رابطه ي صحيح برقرار سازد و تظاهرات خود را متعادل کند. از راه آن، دوست داشتن و همکاري در فعاليت هاي گروهي را مي آموزد و تمرين مي کند.
بازي و آموزش قانون و مقررات: در بازي، قواعد و مقرراتي وجود دارد که کودک ناگزير بايد به آن ها تن در دهد و نيز اصولي در انضباط وجود دارد که او ناگزير بايد آن ها را بپذيرد.
بازي و آموزش نقش هاي اجتماعي: طفل از راه بازي مي تواند، با نقش هاي متعدد جامعه از قبيل نقش يک کارگر، کشاورز، مدير، فروشنده، پزشک، معلم، پليس و ... آشنا شود.
بازي و کسب آگاهي از جهان خارج: از طريق بازي مي توان افق هاي وسيعي را در زمينه ي آگاهي هاي مربوط به اين جهان در برابر چشم کودک گشود و اطلاعات مورد نياز براي زندگي بعدي را در اختيارش گذاشت. کودک از طريق بازي، جهان خود و اجزاي آن را مي شناسد و با مسائل و دشواري هاي آن آشنا مي شود.
بازي و آموزش اخلاق: بازي، ارزش هاي اخلاقي را شکوفا مي سازد و مسائل و ابعاد آن را پيش چشم کودک قرار مي دهد. از طريق بازي مي توان، فعاليت ها و انديشه هاي نادرست کودک را اصلاح کرد و آن ها را به سوي صلاح و خير سوق داد. دشمني هاي بين اعضاي گروه را از بين برد و آن ها را به سوي گروه هاي بيگانه سوق داد. از سوي ديگر، از اين طريق مي توان به کودک درس دفاع از خود، تلاش براي احياي حق، اصلاح و پاک کردن محيط و ... را ياد داد.
مخالفت با بازي کودکان نتايج سويي دارد که در اين جا به هفت مورد آن اشاره مي کنيم:
- سبب اختلال در رشد جسماني کودک مي شود.
- شادابي و طراوت را از کودک مي گيرد.
- قوه ي خلاقيت، ابتکار و کنجکاوي را در کودک خفه مي کند.
- کودک را وابسته بار مي آورد، به طوري که از شرکت کردن در جمع هراس دارد و بيشتر زندگي حاشيه اي را انتخاب مي کند.
- حواس کودک به طور متوازن و متعادل به کار نمي افتد و مهارت هاي لازم را کسب نمي کند.
- کودک نمي تواند توانايي هاي خود را بيازمايد.
- باعث بروز اختلال در منش و رفتار دوران برزگ سالي مي شود.
به منظور آگاهي والدين از فوايد و اثرات مثبت و سازنده بازي و تربيت صحيح کودکان، راهبردهاي زير به آنان پيشنهاد مي شوند:
1. با مطالعه و حضور درکلاس هاي آموزش خانواده، آگاهي هاي لازم را در زمينه ي انواع بازي و کارکردهاي آن کسب کنيد.
2. بازي را از ضروريات زندگي کودکان بدانيد و از آن به عنوان بهترين و مؤثرترين وسيله ي تربيتي استفاده کنيد.
3. کودکان را در بازي کردن هدايت و راهنمايي کنيد، اما قانون گذار زمان و نوع بازي براي آن ها نباشيد.
4. در زندگي مربي و هم بازي کودکان باشيد.
5. هرگز به طور مستقيم در بازي هاي آن ها دخالت نکنيد.
6. کودکان را در بازي کردن آزاد بگذاريد و اجازه دهيد، آنان با دوستان خود بازي کنند، از آن ها ياد بگيرند و خود به ديگران بياموزند.
7. اگر در آپارتمان زندگي مي کنيد، محيطي آماده سازيد که کودک بتواند بدود، سر و صدا کند و بپرد؛ زيرا همه ي اين اميال بايد ارضا شوند.
8. با ريخت و پاش کودکان مخالفت نکنيد، زيرا ريخت و پاش، قوه ي خلاقيت و استعداد ذهني را پرورش مي دهد.
9. و سرانجام، براي جابه جايي و مرتب کردن وسايل بازي کودک جعبه هايي در نظر بگيريد تا او با احساس مالکيت، نظم و انضباط را نيز بياموزد.

پي نوشت :

1. دفتر برنامه ريزي و تأليف کتب درسي. روش تدريس تربيت بدني در مدارس ابتدايي (براي سال دوم دانش سراي تربيت معلم). کد 1032. شرکت چاپ و نشر ايران.
2. مراد حاصل، مهدي. چند پيشنهاد مفيد و مؤثر درباره ي تغيير رفتار کودکان و نوجوانان. انتشارات سي زان. 1381.
3. نساجي زواره، اسماعيل. «بازي هاي کودکان، اشتباه هاي والدين» . مجله ي تربيت (ماه نامه ي پرورشي وزارت آموزش و پرورش .) شماره ي 9. خردادماه 1385.
4. شرايدن، ماري. «بازي هاي خود جوش و رشد شخصيت». ترجمه ي لعيا نجمه عراقي. مجله ي تربيت (ماه نامه ي پرورشي وزارت آموزش و پرورش). شماره 8. ارديبهشت 1383.
5. گرجي، رقيه. «بازي و اهميت آن در پرورش کودکان» . مجله ي تربيت (ماه نامه ي پرورشي وزارت آموزش و پرورش). شماره ي 10 و 11. تابستان 1384.

منبع: مجله تربيت بدني شماره 24
/س